Pim Fortuyn: elegant breekijzer

Vandaag vindt er een herdenkingstocht voor Pim Fortuyn plaats, georganiseerd door Stichting Beeld Pim Fortuyn en Stichting Vrienden van Pim Fortuyn. De tocht begint om 09:30 uur bij het voormalige woonhuis van Fortuyn en zal via onder andere het mediapark in Hilversum eindigen bij zijn standbeeld in Rotterdam. Onze verslaggevers reizen mee en gedurende de dag plaatsen we hierover updates en livestreams in het liveblog, waar ook het hele programma is te lezen. Vanavond om 17:30 uur zenden we live de blckbx special Pim: twintig jaar later uit.

Verfrissende stem

Hoewel Fortuyn zijn politieke ideeën al jaren uiteenzette in columns voor Elsevier en in zijn boeken, leerde het grote publiek hem pas goed kennen toen hij in november 2001 door Leefbaar Nederland werd verkozen tot lijsttrekker. Zijn populariteit schoot direct als een raket omhoog.

Hij was flamboyant, erudiet en meer dan een tikkeltje ondeugend. Zijn homoseksualiteit schoof hij niet onder stoelen of banken. En hoewel hij een butler had, maatpakken droeg en uitsluitend sprak in foutloze volzinnen, had hij een enorme aantrekkingskracht op ‘de gewone man’, die nu heel inclusief ‘Henk en Ingrid’ wordt genoemd.

Ondanks zijn elitaire voorkomen sprak hij hun taal. Waar andere politici vaak een wollige woordsalade uitkraamden van cijfers, onderzoeken en beleidsnota’s, sprak Fortuyn over de maatschappelijke problemen vanuit een persoonlijke beleving. De erbarmelijke staat van de gezondheidszorg illustreerde hij met ervaringen van zijn vader en moeder. De gefaalde integratie van veel islamitische nieuwkomers was voor Fortuyn niet alleen een beleidskwestie, maar raakte hem vanwege zijn homoseksualiteit ook persoonlijk. Op theatrale toon kon hij daarover zeggen: “Ik ben niet alleen een christenhond, maar ook nog minder dan een varken. Nou, die kun je pakken.”

De politieke correctheid van die dagen verbood het om te zeggen: ‘Nederland is vol’. Daarom zei Fortuyn plagend, maar de vinger op de zere plek leggend, dat het er ‘nogal druk’ was.

Het was verfrissend om een politicus te zien die met humor en zelfspot pijnpunten aankaartte die voor veel mensen speelden, maar niet of nauwelijks werden benoemd. Met name de problemen rond massa-immigratie werden – nog meer dan nu – vakkundig vermeden door politiek en media. Veel mensen in achterstandswijken hadden hun buurt echter ingrijpend zien veranderen en waren daar ongelukkig mee, maar voelden zich totaal niet serieus genomen. En plotseling was daar een kale man met een butler en twee hondjes die het beestje bij de naam noemde. Mensen die zich ongehoord en ongezien voelden, gaf hij een niet te negeren stem.

Radicale vrijheid van meningsuiting

En precies die eigenschap om geen blad voor de mond te nemen, was voor de gevestigde orde één van voornaamste redenen om hem te verafschuwen. Zomaar hardop zeggen dat er problemen zijn met Marokkaanse straatjongens? Mon Dieu!

Bovendien was het voor Fortuyn niet slechts een manier van doen om vrijuit en taboedoorbrekend te spreken. Zijn ongeremdheid weerspiegelde een diepgeworteld geloof in radicale vrijheid van meningsuiting. In het beruchte Volkskrant-interview van 9 februari 2002 zei hij hierover: “Ik ben ook voor afschaffen van dat rare Grondwetsartikel: gij zult niet discrimineren. Prachtig. Maar als dat betekent dat mensen geen discriminerende opmerkingen meer mogen maken, en die maak je in dit land nogal snel, dat zeg ik: dit is niet goed. Laat mensen die opmerkingen maar maken. Er is een grens en die vind ik heel belangrijk: je mag nooit aanzetten tot fysiek geweld. Dat kan een rechtsstaat zich niet permitteren. Maar als een imam weet te vertellen dat mijn levenswandel volstrekt verwerpelijk is en beneden die van varkens ligt: oké, dan zegt hij dat maar.”

Deze en enkele andere verboden uitspraken (‘de islam is een achterlijke cultuur’ en ‘Nederland is vol’) in hetzelfde interview waren voor het partijbestuur van Leefbaar Nederland aanleiding om hem ter verantwoording te roepen. In overeenstemming met zijn geloof in radicale vrijheid van meningsuiting weigerde hij zijn woorden terug te nemen, waarop hij werd geroyeerd.

Lijst Pim Fortuyn

Een paar dagen later richtte hij zijn eigen partij op: Lijst Pim Fortuyn (LPF). Een groot deel van Leefbaar Nederland verhuisde met hem mee. Het was een bijzonder verkiezingsjaar niet alleen vanwege de aanwezigheid van Fortuyn, maar ook omdat de gemeenteraads- en landelijke verkiezingen kort op elkaar volgden. In maart 2002 werd Leefbaar Rotterdam met Fortuyn als lijsttrekker in één keer de grootste partij van Rotterdam met een derde van de stemmen. Nederland stond compleet op zijn kop, met nog twee maanden te gaan tot de landelijke verkiezingen op 15 mei.

Zure gezichten

Nederland was totaal overvallen door dit succes. Naast politieke paniek om zetelverlies bij de naderende landelijke verkiezingen, was er ook oprechte verbazing. Veel politici, journalisten, academici en andere fatsoenlijke mensen konden gewoon niet bevatten dat maar liefst een derde van de Rotterdammers op een ‘nazi’ had gestemd. Hoe was dat nu mogelijk in een beschaafd land als Nederland? Het legde voor het eerst het totale gebrek aan inlevingsvermogen van de elite bloot, die niet in staat bleek zich te verplaatsen in de belevingswereld van mensen die zich ongehoord en achtergesteld voelden. Het succes van Fortuyn liet ook zien dat veel mensen simpelweg niet vatbaar waren voor de voortdurende demonisering: Wat nou nazi? Gezond verstand en een heldere kijk, dat heeft hij.

Fortuyn doorbrak taboes en hield zich niet aan de geldende politieke spelregels. Dat maakte hem onvoorspelbaar. De andere lijsttrekkers wisten zich daardoor geen houding te geven, wat culmineerde in het legendarische lijsttrekkersdebat op de avond van de gemeenteraadsverkiezingen. Vooral Ad Melkert (PvdA), maar ook Hans Dijkstal (VVD), Thom de Graaf (D66) en Paul Rosenmöller (GroenLinks) zaten er als verbouwereerde zoutzakken bij; alleen Jan Peter Balkenende (CDA) wist zijn waardigheid te behouden.

Naast al het andere waardevolle dat Fortuyn heeft nagelaten, is het leukste dat we aan hem te danken hebben misschien wel het zure gezicht. Er zijn de laatste tijd natuurlijk wel vaker beteuterde bekkies te zien na electorale successen van rechts-conservatieve partijen: recentelijk nog met de overtuigende zege van Viktor Orbán in Hongarije en vorig jaar na de winst van Forum voor Democratie bij de Tweede Kamerverkiezingen. Maar de moeder aller sippe snoetjes is toch dat van Ad Melkert. Na afloop van het befaamde lijsttrekkersdebat liep een glunderende Pim straal voorbij een Zure Melkert.

Ad Melkert verdween na de landelijke verkiezingen van het toneel en is sindsdien spoorloos.

Demonisering en kogels

Net zoals dat vandaag nog steeds gebeurt, deden politici en media er alles aan om het inhoudelijke debat met Fortuyn uit de weg te gaan. In plaats daarvan speelden zij op de man en brachten hem in verband met al het kwaad van de wereld. Marcel van Dam (PvdA) was nog vrij mild toen hij Fortuyn in een debat ‘een buitengewoon minderwaardig mens’ noemde. Thom de Graaf (D66) bracht hem via Anne Frank in verband met het nazisme. Meermaals werd Fortuyn ‘Mussolini’ genoemd. Columnist Matty Verkamman kreeg voor Trouw deze woorden uit zijn pen: “Jij vuile, kale nepprofessor, jij hebt de intelligentie van Adolf Hitler en de charme van Heinrich Himmler. Jij leeft van haat en daarom hoop ik dat je in die darkroom van je zo gauw mogelijk aids krijgt.” En de lijst gaat nog wel even door.

Alsof Fortuyn zijn noodlot voorvoelde, of misschien wel gewoon gezond verstand had, zei hij in maart 2002 tegen Robert Jensen: “Als mij iets overkomt, en ik ben blij dat u mij de gelegenheid geeft om het te zeggen, dan zijn zíj medeverantwoordelijk. Ze hebben dan misschien niet de trekker overgehaald, maar zíj hebben het klimaat geschapen. Dit moet ophouden! Het demoniseren moet stoppen!”

En mis ging het inderdaad. Eerst nog met een taart, maar toen kwamen de kogels. Op 6 mei 2002, negen dagen voor de verkiezingen, werd Pim Fortuyn neergeschoten op het mediapark in Hilversum. Nederland haalde opgelucht adem toen bekend werd dat de dader geen moslim was. De verbazing was des te groter toen bleek dat een dierenactivist verantwoordelijk was. Het maakte het surrealisme van de hele episode compleet. Al snel gingen er theorieën rond over een tweede schutter. En complotdenkers als we zijn, kunnen we dat onderwerp vanavond tijdens de blckbx special Pim: twintig jaar later natuurlijk niet onberoerd laten.

Bij de landelijke verkiezingen op 15 mei behaalde de LPF met 26 zetels een duizelingwekkend goed resultaat, maar al snel zou de partij door interne strubbelingen ten onder gaan. In blckbx today van woensdag 4 mei werd de ondergang van LPF uitgediept en toonden we daarover een reportage.

Elegant breekijzer

Fortuyn wordt door velen gezien als wegbereider. Hij zou ruimte hebben gemaakt voor bijvoorbeeld Geert Wilders en later Thierry Baudet om zich te roeren. En dat is deels waar. Door ongeremd, maar op elegante wijze het onbespreekbare bespreekbaar te maken, heeft hij voor de eerste breuken in het bastion van politieke correctheid gezorgd. Zijn erfgenamen hebben daardoor hun plaats kunnen opeisen.

Al staan zij er vaak alleen voor de vorm. Ze mogen het toneel dan wel op, maar écht meespelen en inhoudelijk gehoord en gerespecteerd worden, zit er vaak niet in. Nog steeds wordt iedere politicus die zich te ver rechts van de VVD begeeft, buitenspel gezet op grond van vormfouten: appjes, symbolen, tweets, etc. Zolang er maar niet over de inhoud gesproken hoeft te worden. En door de niet-aflatende demonisering in de media zijn er nog steeds hordes mensen die oprecht geloven dat goedbedoelende politici zoals Pepijn van Houwelingen (FVD) en Fleur Agema (PVV) nazi’s zijn.

Tegelijkertijd zijn veel van de problemen die Fortuyn benoemde niet opgelost, of zelfs verergerd. De achterkamertjespolitiek waartegen hij zich verzette, floreert vandaag de dag: debatten zijn meer dan ooit rituelen voor de bühne, waarbij de uitkomst vooraf al vaststaat. De verwevenheid tussen macht en media is alleen maar groter geworden; serieuze media kloppen zichzelf op de borst voor hun nuance en objectiviteit, maar zijn – vaak zonder dat ze het zelf doorhebben – in extreme mate een verlengstuk van de macht. Ook de schaalvergrotingen in de zorg, het onderwijs en op bestuurlijk vlak zijn onverminderd doorgegaan, waardoor de kloof tussen burger en macht alleen maar groter is geworden. Om over het falen van de multiculturele samenleving maar te zwijgen. De vrijheid van meningsuiting waar Fortuyn zo aan hechtte, staat door de woekerende cancelcultuur steeds meer onder druk.

Er is dus werk aan de winkel voor de erfgenamen van Pim, maar dat kan hem niet aangerekend worden. Misschien was hij zijn tijd wel te ver vooruit. Hij heeft zijn rol met verve vervuld en onverschrokken, maar altijd gracieus, gezorgd voor de kieren waardoor de eerste lichtstralen nu naar binnen kunnen schijnen. Vandaag staan we de hele dag stil bij deze gedenkwaardige man. In het liveblog plaatsen we gedurende de dag updates over de herdenkingstocht en kun je via livestreams meekijken. Vanavond om 17.30 uur is er de blckbx special Pim: twintig jaar later.

Over stichting blckbx

Blckbx is een stichting zonder winstoogmerk die wordt gefinancierd door donaties van haar eigen publiek. Voor de mensen, door de mensen en met de mensen: dát is waar blckbx voor staat.

Hoewel we ervoor zorgen dat we de kosten zo minimaal mogelijk houden, zijn er toch doorlopende kosten om gedegen en professionele content te maken. Denk hierbij aan de techniek, de regie, de redactie, de webredactie en het onderhoud van de studio. Om de continuïteit van blckbx te waarborgen, hebben we daarom jouw hulp nodig.

Als je dit artikel waardeert en de urgentie van Nederlands grootste onafhankelijke nieuwsplatform inziet, dan nodigen we je van harte uit om ons te steunen. Alleen dankzij regelmatige donaties kunnen wij onafhankelijke content blijven produceren en onze reikwijdte vergroten, met als doel om de wereld beter te begrijpen. Voor de mensen, door de mensen en met steeds méér mensen.