Column: Narcisme verziekt

Voor me zit een moeder met pubers die elkaar treiteren. De oudste gaat voortdurend over grenzen en geniet zichtbaar van de fysieke pijn bij zijn zusje. Het drama boeit hem. “Kap nou eens," zo begint hij opnieuw. Het slachtoffer spelend, terwijl hij zelf de tik uitdeelt. “Mam, laat hem stoppen,” zegt het meisje vermoeid. Moeder zit met haar rug naar haar kroost gekeerd, druk met vriendinnen. In beslag genomen door het hoog opgeven over haar fijne leven, arbeidscarrière en grote vriendenkring ziet ze niet wat zich buiten haar gezichtsveld – gevoelsveld – afspeelt. Pas wanneer geïrriteerde bezoekers fronsend haar richting opkijken grijpt ze in: haar aanzien lijdt schade, ze komt in beweging. Met een overdaad aan plots aangeboorde empathie en aandacht bemiddelt ze quasi relaxed: “Foei, stoppen nu, boefjes.” Het deert de oudste niet. De jongste wel, die protesteert: “Mam, je ziet het echt niet." Moeder negeert haar. Het meisje, met haar gevoelige aard en rechtvaardigheidsgevoel stelt te veel vragen en slikt de zoveelste vernedering. Het schijngezag van moeder is gered.

Ik zak terug in gedachten over hoe het bestaat dat de overheid iedereen nog steeds kan doen laten geloven dat ze met burgerleed begaan is, daar waar iedereen ziet dat adequaat handelen uitblijft. Blijkbaar is de overdaad aan geacteerde empathie genoeg om vertrouwen te oogsten. Tegen wil en dank gelooft men in het welslagen van hun relatie met de overheid. Maar die is vertrokken zodra de schijnvrede getekend is. Zij jokt en ontkent, vergeet of verdraait gedane uitspraken en vervolgt stoïcijns de eigen weg. Lak hebbend aan de nood om de hoek. Bewogenheid met mondiale problemen is betere exposure. Pas wanneer de eigen agenda wordt gedwarsboomd schrikt men op en volgt een nieuw charmeoffensief met geveinsd inzicht wat slechts onderdeel is van manipulatie. Niet de probleemoplossing staat centraal, maar het heroveren van macht en aanzien.

De vader betreedt het terras en geeft de jongen een boks. Het kereltje lacht triomfantelijk. Het meisje kijkt bozig. Moeder knipoogt verliefd naar manlief dat alles in orde is; 'een meningsverschilletje'. Zodra de man plaatsneemt snauwt ze hem uit het zicht van de omstanders klagerig toe dat zij altijd overal alleen voor staat: “Ik word gek van dat lastige kind." De man lacht overempathisch de sneer van zijn vrouw weg, ogenschijnlijk gewend aan haar moodswings. Ze negeert hem en hervat met een plots gefabriceerde innemende glimlach haar gesprek. Het meisje ziet het. De zoon kan het niks schelen, hij heeft het gevoelloze stokje al overgenomen. En vader, nu nog verblind door de goede intenties, welbespraaktheid en de presentatie van vrouwlief, zal ooit voelen dat haar gedrag hem heeft leeggezogen, uitgeput. Wat haar werkelijk drijft, haar omgeving onder de indruk en onder controle houden, ziet hij nog niet.

Narcistische dynamiek verziekt. Ook de politiek. Narcistische politici zijn verslaafd aan macht. Op effectieve wijze verworven door toegang te krijgen tot emoties. Daarvan zijn zij zich bewust en checkt men voortdurend of de echoïsten nog steeds onder controle staan en conflicten vermijden. Inconsequent gedrag is een pathologische manier van verbinden. Het houdt de ander afhankelijk. Ook al verraadt men daarmee de ziekelijke trekken van ‘verdeel en heers’, waarbij polarisatie noodzaak is. Als een verborgen narcist, kleurt de overheid als een kameleon met woorden en beloften naar de gewenste toon in de samenleving, maar vaart strikt de eigen koers. Charmes verbloemen machtswellust en het tekort aan invoelend vermogen en navenante daden. Het debat is een schijnvertoning. Kritische denkers krijgen, ondanks de hooggeprezen waarde van de vrijheid van meningsuiting een ‘stiltebehandeling’: zonder uitleg wordt men monddood gemaakt en omstanders wordt verteld hoe lastig de ophitsers zijn. De enige gevoelens en inzichten die ertoe doen zijn die van de narcist. Deze is niet in staat om te luisteren naar een afwijkend geluid of om emotioneel te verbinden met de ander maar wil slechts aanzien, bewondering. Men bewerkt daartoe voortdurend de omgeving. Verdwijnt men uit het centrum van de aandacht, dan ontstaat drama. Werkt dat niet dan gaat manipuleren over in censureren met als allerlaatste machtsmiddel destructie. Eerder stopt men niet. Zelfs als argumenten weerlegt zijn dramt men door over hun waarheid.

De kemphanen vertrekken. De jongste kijkt om. We delen een blik van verstandhouding. De meesten geloven van nature in de oprechtheid van hen aan wie men het vertrouwen gunt. Zo niet het meisje. Omstanders zien echter zelden de geraffineerdheid van machts-handelen. Slachtoffers weten beter en kennen de twee gezichten: die van vriendelijkheid en aandacht op de momenten dat de spotlights aanstaan en die van de stenen blik als omstanders ontbreken. En zolang je in de pas loopt is alles koek en ei. Wanneer je verklaringen voor inconsistenties vraagt ben je lastig. Boeren, Groningers, MKB-ers, Corona-critici, toeslagenaffaireslachtoffers, allemaal lastig.

Ik hoor de vriendinnen: “Wat toch een leuke vrouw, eindelijk een lieve man na die twee narcisten.” Ik herken het fenomeen van de ‘narcistische omkering’ en wil de vriendinnen uitleggen wie werkelijk de pineut zijn. Ik bespaar me de moeite, het is kansloos. Het wachten is op de ‘schok van verraad’ bij nummer drie, waarna ongetwijfeld ook hier de vierde regeringsperiode van afbraak aanbreekt. Tenzij..

Huibrecht Boluijt (Dinteloord, 8 januari 1967) behaalde zijn doctoraal in de Gezondheidspsychologie. Hij is vrijgevestigd psycholoog en therapeut in Middelburg. Als columnist, opiniemaker en spreker deelt hij, vaak met psychologisch-wetenschappelijke duiding, vlijmscherp zijn perspectief op wat er om ons heen gebeurt.