Luizenplaag

Waar acht op de tien Nederlanders een decennium geleden nog voorstanders waren van de monarchie is dat nu nog maar krap de helft. Heeft deze verandering misschien van doen met de bijbaan van de koningin, die zich uit haar staatsrechtelijk neutrale rol ontworstelt en zich inlaat met supranationale overheden en politiek-ideologische plannen, zoals de invoering van een digitale munt? Komt het mogelijk door de dikke ‘symbolische’ portemonnee of het vermeende luizenleven, daar waar veel landgenoten in de rij staan bij de voedselbank? Of zit de lange neus die vanuit de privéjet op weg naar Griekenland naar de gelockdownde Nederlanders werd getrokken de mensen nog steeds dwars? Waarschijnlijk is het eenvoudiger en gaat het om het feit dat men niet wezenlijk werk maakt van de taak om de democratie mede te beschermen met meer dan alleen de geijkte woorden in een kersttoespraak. Er is namelijk zat werk aan de democratische winkel.

Ons vermogen om elkaar te kunnen verdragen hapert. Ondanks dat mensen, vaak verzameld in belangengroepen, niet zelden op maniakale wijze het tegendeel willen bewijzen, verbindt men niet maar verdrinkt men in afwijzingsangst wat doorslaat in defensie en machtsdrift. Steeds zien we dezelfde paradoxen. Inclusiviteit en diversiteit worden gepraktiseerd met ‘save spaces’ en de woke-beweging deinst niet terug voor het uitsluiten van hen met een afwijkende mening. Politieke partijen willen andere verbieden en sommige media cancelen hun collega’s. Zo draait ieder rondjes in de eigen bubbel. Het ontmoeten van de ander is vervangen door een blind verlangen degene met andere ideeën te overheersen. Ook bij de overheid, die haar primaire taak kent in het bewaken van de eenheid in verscheidenheid, zien we deze paradox. Pluriformiteit en democratie wordt gepredikt, zolang het maar niet aan de macht en de ideologische ideeën tornt.

De democratie, als bestuursvorm gebaseerd op hoor en wederhoor, respect voor elke mening en de intentie om door het debat tot een gedeelde weg te komen, staat onder druk. Niet door wappies, gewapende milities of afscheidingsbewegingen. Nee, de bedreiging van de democratie lijkt nu net van hen te komen die zelf op democratische wijze in de bestuursbanken zijn beland.

Halverwege deze week verscheen in het NRC een uitgebreid artikel over ‘de denktank’. Een adviesorgaan bestaande uit ambtenaren, communicatie-experts, zorgverleners en influencers die zich al vanaf 2019 op initiatief van het ministerie van VWS intensief bezighoudt met het op slinkse wijze beïnvloeden van de publieke opinie. Niet door middel van debat en openlijke hoor en wederhoor, maar door een secuur uitgestippeld marketingbeleid met een continue informatiestroom dat via ‘verkopers’ aan de man wordt gebracht en waarbij elk tegengeluid wordt bewerkt en desnoods gecanceld middels big tech en media. Goed geschminkte hulptroepen en trollen die elke fatsoenlijke discussie, ook op digitale platformen, traineren en bij gebrek aan inhoud het laagste middel niet schuwen: spelen op de man of vrouw.

Kortom, daar waar de progressieve en liberale overheid trots zou moeten zijn op zoveel kritische burgers als constructieve deelgenoten van de samenleving en afwijkende meningen het fundamenteel bewijs vormen van het bestaan van een democratie, berichten zij steeds vaker over dreiging van hen die een mening hebben die tegengesteld is aan heersende opvattingen. ‘Het aantal kritische denkers stijgt’, zo kopt de media wekelijks. De definitie van kritisch denken blijft daarbij subtiel achterwege zodat men waar gewenst onwelgevalligen in de hoek van ‘aanhanger van alternatieve theorieën' of 'complotdenker' kan rommelen.

Maar als zes op de tien Nederlanders vinden dat het de verkeerde kant opgaat met het land, zijn dat dan allemaal anti-overheidsextremisten of complotdenkers? Volgens het recent uitgekomen AIVD-jaarrapport 2022 gaat het in tegenstelling tot wat de media bericht om slechts een paar honderd zorgelijke figuren. Bij kritische denkers gaat het dus gewoon om weldenkende burgers die durven te twijfelen aan gangbare verklaringen van overheid, media en wetenschappers. Ondanks deze gezonde persoonlijkheidstrek, wordt een deel van deze autonome geesten desalniettemin weggezet als mensen ‘die verloren zijn’.

Inmiddels is het veel Nederlanders, zie ook de laatste verkiezingsuitslag, duidelijk geworden dat dit gebrek aan transparantie en het smoren van elk debat democratieonwaardig is. De manier waarmee hierop door de bestuurders wordt gereageerd verraadt echter iets zorgelijks: narcistoïde trekken van een failliet systeem.

Wereldwijd heeft zich een groeiend inzicht in supranationale geopolitieke en economische dynamieken van mensen eigen gemaakt met een navenant zelfbewustzijn, dat zich laat vergelijken met dat wat populairwetenschappelijk superempathie wordt genoemd. Deze vorm van inzicht en invoelend vermogen onderscheidt zich in het sociale verkeer van de gewone empaat die vanuit toewijding en vertrouwen slechts meebeweegt met de behoefte van de ander vanuit het idee dat die ander eenzelfde intentie heeft tot verbindend, in dit geval democratisch handelen. De superempaat die ook vanuit een hoge gevoeligheid existeert vraagt echter door, wenst duidelijkheid en transparantie teneinde een diepere laag in de verbinding, die van het samen weten, aan te kunnen boren. Omtzigt en Van der Plas zijn personen die mogelijk aan deze omschrijving tegemoetkomen.

Tot op heden was het grootste deel van de burgerij te bespelen door een onvoorwaardelijk vertrouwen, soms blind van vertrouwen. Die tijd lijkt voorbij. Steeds meer mensen leren anders kijken naar psychologische, sociaal-maatschappelijke en politieke dynamieken en nemen niets meer als vanzelfsprekend aan. Daaruit spreekt autonomie en denkkracht. Fundamenten voor een goed lopende democratie. De superempaat streeft naar diepere wederkerigheid en het is exact dat wat de narcist of het narcistische systeem spanning geeft: men kent dat zelf niet. Dit duwt op een tekort in de gewetensfunctie. Dit zien we geopenbaard in schade die men aanricht maar niet doorvoelt (Groningen- en toeslagenaffaire, etcetera). Maar ook in de manier van relateren met de omgeving. Men voelt geen falen dus draait voortdurend als aangeleerde truc de empathische grammofoonplaat af: ‘We gaan onze stinkende best doen.’ Maar de daad bij het woord ontbreekt en degene die vragen stelt is als zout in een wond. Doorvragen ervaart men als drammen en bedreiging. Ook al vertolkt het niets anders dan de wens tot verbinding en respect: het zoeken naar een gedeelde weg die dieper gaat dan feiten maar ook op verbinding rust.

Narcistische, hautaine en op macht beluste mensen zijn uit op adoratie en meebewegen en beleven een relatie instrumenteel; doelgericht blijven, desnoods ten koste van de ander is het devies. Zodra er politieke of journalistieke krachten opstaan die blijven duwen op het onvermogen tot zelfreflectie en verbinden, rest de dominante slechts één oplossing: demonisering en eliminatie. Planmatig wordt de omgeving bewerkt en overtuigd van het gevaar. En de goedgelovige, ook journalistieke omgeving reageert begripvol op de voorgestelde bescherming en wordt blijvend gevoed met ‘hard bewijs’. Geleverd door denktanks, AIVD, NCTV en MIVD. Men framet en heerst. Deze diensten worden als in een narcistische triangulatie betrokken bij de oplossing van ‘het probleem’ door als boodschapper te dienen om de omgeving van het kwaad te overtuigen. Zo manipuleert men media en burgers die als flying monkeys alles aannemen wat over de zondebokken wordt verkondigd. De ander ontmoeten durft men niet en de groepsdynamiek doet zijn werk.

Ingeprente angsten verworden tot collectieve wanen die vaak alleen maar leiden tot erger. De groep identificeert zich met de beste bedoelingen met hen die het volk wil zuiveren van de ‘gevaarlijke onderstroom ‘. Men laat zich ongemerkt tot medestrijder maken bij de eliminatie van het geïntroduceerde kwaad. Deze loyaliteit aan ‘het goede’ verankert zich onmiddellijk en maakt discussie onmogelijk. Men heeft zich, niet beseffend dat men niets anders doet dan achter een geponeerde waarheid aanlopen, gecommitteerd. Het zijn deze sluipende tendensen in een samenleving die eerder in de geschiedenis tot dramatische gevolgen leidden. Zo verandert een democratie in een totalitaire staat die zichzelf uiteindelijk kapot maakt, omdat solidariteit en tolerantie schijnbegrippen zijn geworden.

Solidariteit en tolerantie bestaan namelijk alleen bij de gratie van andersdenkenden. Anders rest niets dan gelijkvormigheid. Democratie en vrijheid floreren uitsluitend bij het bestaan van een tegengeluid. Censuur doodt een democratie. Elk eigen geluid weerklinkt slechts bij een steenhard klankbord, niet door een spons. Lang leve daarom de autonome mens die als luis in de pluchen bewindsstoel en koningsmantel blijft bijten in het van de menselijke maat verdwaalde en het door macht en arrogantie verblinde ego.

Op naar 4 mei, wanneer we de ‘luizen’ van weleer herdenken.

Huibrecht Boluijt (Dinteloord, 8 januari 1967) behaalde zijn doctoraal in de Gezondheidspsychologie. Hij is vrijgevestigd psycholoog en therapeut. Zijn praktijk voor psychotherapie is gevestigd in Middelburg. Als columnist, opiniemaker, spreker en docent deelt hij met psychologisch-wetenschappelijke duiding vlijmscherp zijn perspectief op wat er om ons heen gebeurt.