Lachen of plaggen

‘Verfijning’ en ‘kritiek’, het zijn exact de kwaliteiten van waaruit de kunstzinnige creaties van het duo Van Kooten en De Bie ontstonden. Het lijken begrippen uit ver verleden tijden. In het heden is men overigens gaan denken dat deze twee woorden, gezien de huidige connotaties, niet bij elkaar passen. Daar zit dan ook de angel van dit tijdsgewricht. Mensen kunnen nog maar slecht dealen met een spanningsveld: “Andersdenkend? Cancelen graag, er is behoefte aan eensgezindheid! Gepassioneerd? Mond dicht, we verdragen geen temperament of opstandigheid! Kritisch of geïnteresseerd? Niet nodig, wij denken wel voor u!” Dwarsdenkers worden niet meer geaccepteerd. Die zijn eng en gevaarlijk. En de meeste satirici en cabaretiers van nu kleuren zonder het te weten inmiddels helaas ook maar al te vaak binnen de uitgezette overheidslijntjes, die we met een chique woord narratieven noemen.

Het gebrek aan vermogen om te kunnen dealen met spanningen verklaart waarom we ondanks de wil tot tolerantie als samenleving juist verharden. Het is omdat tolerantie niet bestaat zonder zelfreflectie. Het zijn deze twee constructen die alleen wanneer ze samen ‘bedreven’ worden effectief zijn. Tolerantie zonder zelfreflectie is een lippendienst. Eerst is er een wijzen naar de ander, waarna men de eigen drift ogenschijnlijk nobel maar bovenal theatraal wegredeneert. Men werkt de eigen spanningen niet uit, houdt deze uit de beleving en rationaliseert de daad van het tolereren. Het gaat pijnloos, wat in zichzelf niet kan. En zelfreflectie zonder tolerantie is hypocriet. Een gespeelde deugdzaamheid als een soort altruïsme, wat leidt tot slachtofferschap en niets toevoegt dan dociliteit en verlamming. Durven te beweren niet geraakt te zijn door de ander, waardoor tolerantie niet aan de orde hoeft te worden gesteld omdat men vanuit assimilatie niets te tolereren heeft, impliceert niets anders dan een lege ‘ik’.

Doorleefde tolerantie, als verdraagzaamheid en acceptatie van ‘andersdenkenden’ of ‘anders doeners’ moet eerst langs het eigen ongemak zijn gegaan wil het authentiek zijn. Pas als de tolerante zijn eigen ongemak heeft overwonnen, kan de ander daadwerkelijk in vrijheid anders denken of doen. Dit oprechte tolereren vraagt om het erkennen van de eigen spanningen. Vandaaruit ontstaan bovendien bij zowel de tolerante als bij diegene waarvoor men tolerantie opbrengt nieuwe perspectieven op de realiteit. Deze ontmoeting van verschillende overtuigingen brengt als positief bijeffect dus nieuwe inzichten.

Twee min of meer gelijk lijkende constructen als zelfreflectie en tolerantie blijken dus niet zo gelijk te zijn. Het tolereren vanuit het hart zou men eerder kunnen zien als de verfijning van zelfonderzoek. Tolerantie vraagt dus om scherpe zelfkritiek. En zelfspot of satirische maatschappijkritiek als humoristische manieren om onszelf kwetsbaar te durven opstellen helpen ons onze persoonlijke mankementen en die van ons als samenleving voor ogen te houden.

Het is dit afnemende vermogen dat keihard weerklonk met het overlijden van, excusez le mot, ‘de helft’ van het ongeëvenaarde komische duo. De huidige tolerantie vertoont – alle SIRE- en overheidscampagnes ten spijt – meer en meer hiaten waardoor het de samenleving nog maar slecht lukt om verdraagzaam te zijn. Het is omdat het denken en willen als gedachtekracht, vanuit een tolerant moeten in plaats van willen zijn, wordt uitgeleefd zonder eerst zelf te hebben geleden. Het voelen is weggenomen. We praten alleen nog maar. Onze grijze muizenwereld legt immers op alles het rationele vergrootglas. De deuglui, Gutmenschen en social justice warriors onderscheiden hierdoor mogelijk niet meer de subtiele grens tussen humor en werkelijkheid. Omdat de eigen pijn niet wordt beleefd, waardoor men meer en meer het gevoel voor humor lijkt te ontberen. Het gegeven dat met de opkomst van de über-goeddoenerij de samenleving alleen maar meer verdeeld, emotioneel onveilig en depressief is geraakt, moet ons immers aan het denken zetten.

Met het overlijden van De Bie lijkt een van de laatste strohalmen aan het collectief gevoel voor tolerantie, geworteld in ons eigen pijngevoel en daarmee in een gezond, in onze tijd te kwalificeren als ‘gewaagd’ gevoel voor humor, te zijn verdwenen. De pijn- en fijngevoeligheid lijkt ingeruild voor een overgevoeligheid voor chagrijn, verbittering, slachtofferschap en angst. En door de azijnpissers wordt de massa onder het mom van braafheid, respect en geveinsde tolerantie de lach ontnomen.

Voor het slapen gaan googelde ik nog even wat ‘Keek op de week’. Mijn oog bleef steken bij de plagger. Een sketch uit de tijd dat de mens en de natuur ook al ten dode waren opgeschreven. In dit geval ten gevolge van de zure regen:

“Ja, willen jullie nou heide of willen jullie gras?”
“Ja heide, mooi zo’n paarse vlakte.”
“Kom dan een zaterdagmiddag mee plaggen.”
“Zaterdags kunnen wij nooit.”
“Ik verrot het verder…”

Dit is in elk geval niet veranderd, dacht ik. Ook toen moest Jan met de pet aan de slag om de mensheid en de natuur te redden. Want de paniekzaaiers hadden ‘zaterdags’ nooit tijd.

Onze angstige, correcte, bureaucratische en overgecontroleerde samenleving, daar moet de mattenklopper overheen. En keihard ook! Want wie niet lijden kan, die kan niet lachen.

Huibrecht Boluijt (Dinteloord, 8 januari 1967) behaalde zijn doctoraal in de Gezondheidspsychologie. Hij is vrijgevestigd psycholoog en therapeut. Zijn praktijk voor psychotherapie is gevestigd in Middelburg. Als columnist, opiniemaker, spreker en docent deelt hij met psychologisch-wetenschappelijke duiding vlijmscherp zijn perspectief op wat er om ons heen gebeurt.