Huibrecht Boluijt: Antiquus amor cancer est

‘Omstandigheden’, een ogenschijnlijk onschuldige aanduiding van trivialiteiten die ons dagelijks tegemoet treden. Echter is het vaak een eufemisme voor zwaar weer. Een opeenstapeling van prikkels die door de constante toestroom en daardoor voortdurende aanmaak van emoties en navenante stresshormonen niet meer te behapstukken is. Externe stressoren die interne stress als onmacht, twijfel, schaamte- en schuldgevoelens aanboren en die, als men ook nog de pech heeft perfectionistisch te zijn met een hoog verantwoordelijkheidsgevoel en de handicap geen nee te kunnen zeggen, de weerstand zowat tot nul reduceren. Het is te veel. Te meer nog als ook het uiten van emoties en het vinden van sociale én kritische steun of feedback, waardoor gedachten tot rust kunnen komen, niet tot de mogelijkheden behoort. Vaak vlucht men in een zelfbevestigende omgeving en besteed men het denken uit, waarbij men niet ziet dat die anderen vaak ook weer hun angsten en onlusten op de hulpeloze nieuwkomer projecteren, waardoor uiteindelijk bij die persoon de angst vergroot wordt en alleen het groepsgevoel wordt versterkt. En zo raakt men eerder loyaal aan de mening van de ander dan dat men leert dealen met eigen gevoelens. Men ontloopt de zelfconfrontatie.

We zien bij aanhoudende stress – zeker als daar extreme stressoren zoals oorlogen, natuurrampen of gezondheidscrises bij komen – dat verschillende psychologische afweermechanismen in werking treden om te veel mentale druk het hoofd te kunnen bieden. Vechten, vluchten of bevriezen zijn de manieren van omgaan met interne en externe spanningen. Ook groepen mensen kunnen dezelfde reactiepatronen laten zien als individuen, simpelweg omdat systemen uit mensen bestaan.

Vechten, van ons afslaan, gebeurt door boosheid uit te ageren richting andersdenkenden, buitenstaanders of een ander object in plaats van dat men spanningen uitwerkt. Ook kan men ongemak projecteren en onlusten toeschrijven aan de ander. Of men sublimeert spanningen door te vluchten in arbeid. In een ander geval vlucht men in regressie, waarbij men een stresshanteringstijl uit vroeger tijden toepast. Men gaat bijvoorbeeld anderen aanklagen of als slachtoffer vragen om aandacht of rationaliseert ervaringen zodat ze emotioneel draaglijk worden: rechtpraten wat krom is. Ook kan men gaan accentueren wat wel goed is. Bevriezen kan door volledig overtuigd van het eigen gelijk een realiteit –vaak onbewust – te ontkennen of door zaken te verdringen, waarbij herinneringen uit de beleving worden gehouden of door dissociatie, waarbij de emoties van de herinnering worden losgekoppeld en men als het ware onder een stolp leeft. Tot slot kan men zich identificeren met de stressbron en verliest men eigenheid.

Bovenstaande mechanismen laten zien dat mensen en systemen divers kunnen reageren op stress om het innerlijk conflict te vermijden. Zoals mensen karakterologisch, door opvoeding of ervaring gevormd zijn, zo is het ook dat systemen eigen patronen en dynamieken van stresshantering en probleemoplossing kennen. Het actief analyseren, aanpakken en oplossen van een probleem, waarin communiceren centraal, staat, zorgt ervoor dat relaties niet onder druk komen te staan. Gebeurt het toch dat men uit contact gaat dan is er nog altijd de mogelijkheid tot herstel door, als de storm is geluwd, opnieuw te hechten aan elkaar.

Oude liefde hoeft dus niet te roesten. Zo kan ook de relatie tussen overheid en burger hersteld worden. Men moet opnieuw én anders hechten met elkaar. Het is dan belangrijk dat de overheid erkent waardoor men van de burger onthecht is geraakt en het vertrouwen stuk is gegaan. Erkennen dat men faalde op de dossiers van het Gronings gasboren, de toeslagenaffaire, het beperkt onderzoeken van de oversterfte, de asielcrisis, de woningcrisis, de energiecrisis etcetera Dat alles bovendien terwijl de trouwe burger toeziet hoe multinationals miljarden winsten opstrijken, verdient over de rug van Jan Modaal, en verdelen onder de happy few. Men beweegt dus niet naar de burger toe, nadat men inadequaat handelde en daarmee de ‘liefde’ met z’n burgers geweld aandeed. Men wijst namelijk nog steeds naar de burger die moet leveren. Daardoor voldoet men niet aan het eerste noodzakelijke voor het herstellen van vertrouwen, namelijk de eigen betrouwbaarheid, betrokkenheid en bezorgdheid bij de burger voelbaar laten zijn. Zoals de burger zelf gevoelens van vertrouwen richting de overheid zou moeten uiten. Gezien de peilingen is van beide geen sprake.

Ook moet de overheid zich realiseren dat men door eigen angsten, wantrouwen en utopische overtuigingen een bureaucratische afstand heeft geschapen en niet meer competent lijkt in het verbinden met de burger. Anderzijds zullen kritische burgers, nieuwe media en nieuwe politiek het eindeloze gevecht tegen de overheid moeten inruilen voor mildheid en de weg naar ontmoeting. Voor depolarisatie zullen beide ‘kampen’ het midden moeten zoeken van waaruit (her)verbinden mogelijk is. Dezelfde opdracht hebben de opponenten ook in eigen kring. Want zodra de gedeelde vijand wegvalt ontstaat het risico dat dezelfde inadequate afweer zich richt op de eigen groep. We zien in aanloop naar de Eerste Kamer-verkiezingen dat het moddergooien onder politici is begonnen. En ook binnen overheidskritische groepen ontstaat onrust doordat men niet zelfkritisch is maar voortdurend zoekt naar hiaten bij de ander.

Ik wandel met de vriendin langs de grachten. Onze rust en vertrouwen weerspiegelen in het stille water. Met compassie kijken we terug op ons onvermogen van weleer. Niet langer bezig met de ander maar met onszelf. Niet meer met gewenste grip op elkaar of op de toekomst maar gerijpt en competenter door zelfinzicht. Ons passeert een gestreste, ‘bemondkapte’, foeterend fietsende student. We lopen blijkbaar in de weg. Glimlachend halen we onze schouders op. Het is goed. Voor alles is een tijd.

Huibrecht Boluijt (Dinteloord, 8 januari 1967) behaalde zijn doctoraal in de Gezondheidspsychologie. Hij is vrijgevestigd psycholoog en therapeut in Middelburg. Als columnist, opiniemaker en spreker deelt hij, vaak met psychologisch-wetenschappelijke duiding, vlijmscherp zijn perspectief op wat er om ons heen gebeurt.