Huibrecht Boluijt: De Roulerende Rekening

Deze week sprak minister-president Rutte namens de Nederlandse staat excuses uit voor ‘ons’ slavernijverleden. Mosterd na de maaltijd voor sommigen. Anderen zien het als een opmaat naar geldelijk gewin. Maar zij die hier al jarenlang op wachten om zich ermee te kunnen ontdoen van pijn, zijn grotendeels opgelucht. Mooi, maar hoe zit dat eigenlijk, kun je trauma’s overnemen van voorgaande generaties? Ja, want vaak leven we het verhaal van onze ouders. Inclusief het lijden. Wat het daarbij ingewikkeld maakt, is dat trauma’s vaak spreekwoordelijk zijn ingewikkeld, verstopt in een afweerstijl die ook wordt overgenomen. Zo worden niet alleen emotionele lasten als een roulerende rekening doorgegeven, maar ook de wijze van omgaan daarmee.

Over de diepte van de wond is iedereen het eens. Apartheid, mishandeling, uitsluiting en slavernij ontmenselijken. Hoe men met trauma’s omgaat, is echter een particuliere kwestie. Sommigen kunnen in hun gevoel keren en pijn verwerken waar anderen pijn ontkennen, verdringen, verplaatsen of projecteren. Dat de overheid in de eerste decennia na afschaffing van de slavernij naliet om aan de oorspronkelijke slachtoffers schuld te erkennen, speelt daarbij zeker een rol. Want daderspijt is voor de mogelijke verwerking en het mentale herstel van grote waarde.

Een voorbeeld van projecteren kwam van een nabestaande die in een interview opmerkte dat zij zich na haar emigratie vanuit Suriname in Nederland gediscrimineerd voelde als gevolg van het slavernijverleden. Of daar een aantoonbaar verband bestaat, is de vraag. Maar een overheid, zeker niet een plaatsvervangende, kan niet verantwoordelijk worden gehouden voor discriminatie. En in geval van projectie als voeding voor trauma is het aan het individu zelf om hiermee af te rekenen. Uitsluitend anderen daarvoor verantwoordelijk houden past niet.

We zien dat negatieve affecten die over generaties heen zijn opgebouwd stuwen en zich aandienen in de beleving van de huidige generatie nabestaanden. Dat is hoopvol. Men kan niet langer wegduwen wat verwerkt moet worden. Spijt en pijn zijn met elkaar verbonden en dienen wederzijds doorvoeld te worden voor een geslaagde traumaverwerking. De dader dient de pijn van het slachtoffer in te voelen en inzicht te hebben in de mis-daad, alleen dan kan spijt een volledig helend effect hebben. In dit geval echter kan de ‘dader’ strikt genomen niet doorvoelen, want een bestuurlijk orgaan is geen emotionele entiteit en kan intrinsiek geen gevoelsreflectie geven en dus niet mede-lijden. Zij is bovendien niet de dader van het onrecht wat jaren terug door anderen is gepleegd, maar slechts ‘formele’ plaatsvervanger. Laat onverlet de plicht aan de opvolgers van het oorspronkelijke systeem om als blijk van inzicht in het destructieve handelen van destijds daarover openlijk afschuw en medeleven uit te spreken.

Anderzijds dienen nabestaandenslachtoffers de spijt van de ander ook te doorvoelen om zich van pijn te kunnen verlossen. Lukt dat niet, karakterologisch, door afweer of een verkeerde coping-stijl, dan kan het de spijt van de ander niet toelaten. Het feit bovendien dat directe spijt tussen actuele daders en actuele slachtoffers niet mogelijk is, maar moet geschieden tussen nabestaanden enerzijds en politieke plaatsvervangers anderzijds, maakt de emotionele betekenis en het navenante effect van spijt sowieso tot een magere afrekening. Het voelt niet-af en de roep om letterlijke afrekening kan ontstaan. En daarmee groeit opnieuw het risico van afweer en op blijvend projecteren en externaliseren van innerlijk ongemak en een vergroeiing met slachtofferschap.

Wanneer men verhardt en onvermogend tot invoelen vechtend boven die pijn én de ander blijft staan kan afweer verworden tot een patroon van verbittering en haat en kan onverwerkt leed in de vorm van verankerde afweer pathologische vormen aannemen. De woordkeuze van de KOZP-voorman dat 'de strijd voor excuses zal doorgaan' verklapt dat hij niet inkeert maar blijft wijzen naar anderen. Wrok die persisteert voedt het afwijzingstrauma. Verwijtend blijven eisen dat de ander innerlijke leegte moet opvullen is heilloos. De finale emotionele verwerking kan namelijk nooit door een ander of een systeem worden gerealiseerd maar vormt samen met vergeving de opgaven voor de getraumatiseerde zelf. Hoe zwaar ook. Alleen dan ontstaat ruimte voor verbinding met de ander. Afrekenen is daarmee geen zaak van betalingen maar van het zichzelf bevrijden van het lijden.

Met de vraag om musea en voorlichting ter bestrijding van discriminatie en miskenning als gevolg van de slavernij, sluit men aan in een bedroevend lange rij slachtoffers van verwerpelijk overheidshandelen: Jodenvervolging, Nederlands-Indië, voormalig Joegoslavië, etcetera. In het licht van bredere smart en verlangen naar eenheid biedt de eis van een feestdag ter viering van vrijheid een unieke kans. Een ‘neutrale’ ‘nationale dag van de vrijheid’ verbindt ons wezenlijk met elkaar en komt daarbij tegemoet aan de noodzaak weg te blijven bij de verleiding om blijvend gramschap te koesteren. Deze kwalijke vluchtheuvel stokt de verwerking en splijt juist een samenleving.

Het is gestopt met regenen. De laatste druppels glijden als tranen van het natte marmer. De paraplu’s gaan dicht en ik zie de kleurrijke gezichten van het gezelschap. ‘Mooizo’, denk ik, ‘er zijn al tantoe veel stappen gezet’. De zon breekt door.

Huibrecht Boluijt (Dinteloord, 8 januari 1967) behaalde zijn doctoraal in de Gezondheidspsychologie. Hij is vrijgevestigd psycholoog en therapeut in Middelburg. Als columnist, opiniemaker en spreker deelt hij, vaak met psychologisch-wetenschappelijke duiding, vlijmscherp zijn perspectief op wat er om ons heen gebeurt.