VN-resolutie brengt gedwongen maatregelen om ‘klimaathel’ te voorkomen stap dichterbij

Woensdag nam de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (VN) bij consensus een resolutie aan, die was ingediend door de eilandstaat Vanuatu. Dat land in de Stille Oceaan ziet de zeespiegel stijgen en meent dat de mens daarvoor verantwoordelijk is. De resolutie, gesteund door meer dan 120 lidstaten, verzoekt het Internationaal Gerechtshof om een juridisch kader aangaande klimaatverandering te schetsen.

De VN-lidstaten willen weten welke wettelijke verplichtingen landen hebben om ‘het klimaat te beschermen tegen de uitstoot van broeikasgassen door de mens’. Ook vragen zij het Internationaal Gerechtshof om uitspraak te doen over wat de juridische consequenties moeten zijn voor staten als zij ‘significante schade’ aanrichten aan klimaat of milieu door ‘hun daden of uitstoot’. De resolutie verzoekt de rechters van het Internationaal Gerechtshof om hierbij rekening te houden met de ‘belangen van toekomstige generaties’.

Niet bindend, wel invloedrijk

Het advies van het Internationaal Gerechtshof moet vaststellen of er een wettelijke verplichting bestaat voor landen om te doen waartoe zij zich hebben verbonden in niet-bindende verdragen, zoals het klimaatakkoord van Parijs van 2015, en of het nalaten daarvan kan worden aangevochten door middel van rechtszaken.

Hoewel het advies van het hoogste gerechtshof ter wereld niet juridisch bindend zal zijn voor nationale rechtbanken, kan het verstrekkende gevolgen hebben. Want het vaststellen van internationale rechtsregels heeft veel invloed op rechters en regeringen. Het is ook de eerste poging om klimaatactie-verplichtingen vast te leggen in het internationaal recht. Voorstanders hopen dat deze verplichtingen klimaatorganisaties zullen helpen om landen en bedrijven juridisch verantwoordelijk te stellen voor hun handelen. Nationale rechters zouden hen op grond van het advies kunnen dwingen om hardere klimaatmaatregelen te nemen.

Urgenda diende in 2013 een aanklacht in tegen de Nederlandse Staat over het klimaatbeleid, om Nederland te dwingen de uitstoot van broeikasgassen sneller terug te dringen. In 2018 stelde de rechter de klimaatorganisatie in hoger beroep in het gelijk: de overheid moet meer doen om de uitstoot van broeikasgassen tegen te gaan.

De ‘stikstofcrisis’ begon in 2019, toen de Raad van State het Programma aanpak stikstof (Pas) van tafel haalde. Ook dit was het gevolg van een rechtszaak, aangespannen door milieuorganisatie Mobilisation for the Environment, omdat stikstofuitstoot de natuur zou verslechteren.

Klimaatminister Rob Jetten (D66) sprak namens Nederland steun uit voor de adviesaanvraag. “Ik ben heel blij te melden dat Nederland het initiatief van Vanuatu steunt. Steeds meer landen krijgen met klimaatrechtszaken te maken, vergelijkbaar met de Urgenda-zaak in Nederland. Het is daarom verstandig om proactief te handelen en met deze adviesaanvraag duidelijker te krijgen welke verplichtingen landen onder internationaal recht hebben om bij te dragen aan het aanpakken van klimaatverandering,” aldus Jetten.

'Klimaathel'

Vorige week waarschuwde het panel van klimaatdeskundigen van de VN (IPCC) dat de gemiddelde temperatuur wereldwijd al in 2030-2035 1,5 graad Celsius boven het pre-industriële tijdperk zou kunnen uitkomen. Dit onderstreept volgens het IPCC de ‘noodzaak om dit decennium drastische maatregelen te nemen’.

VN-secretaris-generaal António Guterres is dan ook in zijn nopjes met de aangenomen resolutie. “De tijd dringt om de ergste gevolgen van de klimaatcrisis te voorkomen. Dit is het kritieke decennium voor klimaatactie,” zei hij. “De landen die het minst aan de klimaatcrisis hebben bijgedragen, worden nu al geconfronteerd met zowel een klimaathel, als hoge zeewaterstanden. Voor sommige landen zijn klimaatdreigingen een doodvonnis.”

Volgens Guterres is redding enkel en alleen mogelijk door brede internationale samenwerking. “De klimaatcrisis kan alleen worden overwonnen door samenwerking – tussen volkeren, culturen, naties en generaties.”

Een advies van het Internationaal Gerechtshof zou de VN en de lidstaten helpen om ‘meer gedurfde en krachtigere klimaatmaatregelen te nemen’, volgens de secretaris-generaal.

Breder offensief

Naast het advies van het Internationaal Gerechtshof zijn de afgelopen maanden twee andere internationale rechtbanken gevraagd zich uit te spreken over vraagstukken in verband met klimaatverandering.

In december 2022 verzocht een coalitie van eilandstaten in de Stille Oceaan het Internationaal Hof voor het Recht van de Zee om een klimaatgerelateerd advies over de verplichtingen van regeringen, die zijn aangesloten bij het VN-Verdrag inzake het Recht van de Zee. Dit is een internationaal verdrag dat activiteiten op zee regelt. In dat verzoek vroegen de eilandstaten het Hof zich uit te spreken over de verplichtingen van staten om milieuvervuiling op zee en schadelijke effecten van ‘klimaatverandering’ – zoals zeespiegelstijging en oceaanverzuring – te voorkomen en te beperken.

En in januari van dit jaar vroegen Chili en Colombia het Inter-Amerikaanse Hof voor de Rechten van de Mens om een advies over de verplichtingen van regeringen om te reageren op klimaatverandering op grond van verschillende mensenrechtenwetten.

Als het Internationaal Gerechtshof ingaat op de adviesaanvraag van de VN, kan het tot twee jaar duren voordat de uitspraak er ligt.